AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına
TARİX İNSTİTUTU
19.11.2025 15:12
İclası AMEA-nın vitse-prezidenti v.i.e., İctimai Elmlər Bölməsinin Elmi şurasının sədri akademik Gövhər Baxşəliyeva açaraq tədbirin gündəliyini iştirakçıların diqqətinə çatdırıb.
Akademik Gövhər Baxşəliyeva iclasda bildirib ki, tarix elmləri doktoru, dosent İlqar Niftəliyevin “Azərbaycan tarixinin tədqiqində və təbliğində müasir prioritetlər” mövzusunda məruzəsi dinləniləcək. O qeyd edib ki, 3 noyabr 2025-ci ildə AMEA-nın 80 illik yubileyi ilə münasibətilə ölkə Prezidentinin Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və tariximizin inkişafı ilə bağlı müəyyənləşdirdiyi prioritetlər bütün alimlər üçün əsas istiqamət olmalıdır və bu yöndə fəaliyyət daha da genişləndirilməlidir.
Tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev çıxışında bildirib ki, cənab Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev 3 noyabr 2025-ci il tarixində AMEA-nın 80 illiyinə həsr olunmuş tədbirdə çıxışı zamanı Akademiyanın alimləri, o cümlədən tarixçilər qarşısında mühüm vəzifələr qoymuş, Azərbaycan elminin mühüm strateji istiqamətlərini müəyyən etmişdir. Tarix elmi qarşısında əsas vəzifələr sırasında Azərbaycanın tarixinin təhriflərdən qorunması, yeni elmi araşdırmaların - xüsusilə kartoqrafiya sahəsi və itirilmiş torpaqların tarixinə dair tədqiqatların genişləndirilməsi, həmçinin bu istiqamətdə əldə olunmuş nəticələrin elmi ictimaiyyətə və geniş auditoriyaya sistemli şəkildə təbliği xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
“Ermənilərin uzun illər ən çox təhrif etdikləri Qarabağın, Zəngəzurun və İrəvan bölgələrinin tarixi olub. Sovet dövründə bu təhriflərin (tək-tük alimlərimizi çıxsaq) əsasən cavabsız qalması bizi yeni faciələrlə üz-üzə qoymuşdu. Sovet dövründə Azərbaycan tarixşünaslığında ayrıca Qarabağın tarixinə həsr olunmuş elmi əsərlər yox idi. Qarabağın tarixi DQMV tarixi adı ilə tədqiq olunurdu. Həmin əsərlərin də müəllifləri ermənilər idi. Bu kitablar əsasən DQMV-in yaranmasının yubileylərinə həsr olunurdu, kiçik həcmli broşürlar halında buraxılırdı. Zəngəzurun tarixinə gəldikdə isə, 1921-ci ildə Qərbi Zəngəzur Ermənistana birləşdikdən sonra onun adı Azərbaycanın inzibati xəritəsindən silinib. Azərbaycanın tərkibində qalan Şərqi Zəngəzur bölgəsi 1930-cu ilə qədər ya Qubadlı, sonra isə fərqli adı daşıyırdı. Ancaq 100 ildən sonra 7 iyul 2021-ci ildə Prezidentin Sərəncamı ilə Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu yaradılmış və beləliklə bu ad yenidən xəritəmizə qayıtmışdır. Hal-hazırda Tarix və Etnologiya İnstitutu ikicildlik Zəngəzur tarixi üzərində iş aparır və artıq 1 cildi bu yaxınlarda çap olunacaq”, - deyə alim vurğulayıb.
Tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev bildirib ki, İrəvan və onun ətraf bölgələrinin tarixi isə sovet dövründə ümumiyyətlə Şərqi Ermənistan kimi qələmə verilib, İrəvan - Erebuni, Yerevan, Göyçə - Sevan adlandırılıb və digər tarixi yer adları dəyişdirilməyib: “70 ildən sonra məlum olmuşdur ki, 1918-ci ildə ilk dəfə Cənubi Qafqazda yaradılmış erməni dövlətinə İrəvan şəhəri paytaxt kimi güzəşt edilib. Artıq müstəqillik illəri ərzində, xüsusilə torpaqlarımızın işğalı dövründə Qərbi Azərbaycanın tarixi ilə bağlı çox sayda məqalə, monoqrafiya yazılmış, elmi dövriyyəyə yeni sənədlər gətirilmişdir”.
Onun sözlərinə görə, institutun çap etdirdiyi “İrəvan xanlığı: Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi” adlı kollektiv monoqrafiya cənab Prezident tərəfindən 2013-cü ildə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. İnstitutun 13 əməkdaş, yəni müəlliflər heyəti, o cümlədən AMEA Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunu direktoru, tarix elmləri doktoru, prof. Kərim Şükürov həmin mükafata layiq görülüb.
Tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev bildirib ki, Azərbaycan Respublikası heç də bütün tarixi Azərbaycan torpaqlarını əhatə etmir: “Müəyyən tarixi proseslər nəticəsində bizim torpaqlarımız istər şimalda, istər cənubda, istərsə də qərbdə Azərbaycandan ayrılıb. Nəticədə Azərbaycan Respublikasının şimal hüdudlarında azərbaycanlılar Dərbənddə, cənubda İran Azərbaycanında və qərbdə Ermənistan və Gürcüstanda yaşayıblar. Bu azərbaycanlılar diaspora sayıla bilməz, çünki onlar öz tarixi torpaqlarında yaşayıblar. Lakin bu gün burada yaşayan azərbaycanlılar həmin dövlətlərin qanunları çərçivəsində yaşayırlar, onlar heç vaxt separatizm xəstəliyinə düçar olmamışlar və yaşadıqları ölkələrin dövlətçiliyinə töhfə veriblər”. Məruzəçi Azərbaycanın itirilmiş torpaqlarının, xüsusilə Qərbi Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi institutun əsas prioritet tədqiqat istiqamətlərindən biri olduğunu söyləyib. 2022-ci ilin dekabrında Qərbi Azərbaycan icması ilə görüşündə cənab Prezidentin irəli sürdüyü dinc qayıdış konsepsiyasının elmi əsaslandırılmasının isə tarixçilərin üzərinə düşən əsas missiyalardan biri olduğunu bildirib: “Bu istiqamətdə 2023-cü ildə AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunda “Qərbi Azərbaycan tarixi” şöbəsində böyük işlər aparılır. Bu il “Qərbi Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” (1828-2024) adlı kollektiv monoqrafiya üzərində iş başa çatdırılır, Qərbi Azərbaycanın atlası çapa hazırlanır. Bu tədqiqatlar, eyni zamanda tarix-etnoqrafik istiqamətdə də aparılır. İnstitutumuzun Tarixi etnologiya şöbəsində “Qərbi Azərbaycan: qəriblikdə qalan mədəni irsimiz” adlı mövzusu üzərində iş bu il başa çatdırılacaq”.
Onun sözlərinə görə, bu istiqamətdə görüləcək mühüm işlərdən biri yeni xəritələrin dərc edilməsidir: “Biz bilirik, xüsusilə, sovet dövründə 1935-1991-ci illərdə Ermənistan SSR Ali qanunvericilik orqanlarının qərarı ilə yüzlərlə Azərbaycan toponimlərinin adı silinib: dağların, çayların, göllərin, kəndlərin. Bizdə bu qərarların dəqiq tarixi, nə vaxt və hansı toponimin necə, neçə dəfə dəyişildiyi barədə sənədlər var. Onlar ayrıca kitab şəklində çap olunub. 1920-1930-cu illərdə Naxçıvan MSSR, Şərqi Zəngəzurdan, Qazax bölgəsindən yüzlərlə desyatin torpaq otlaq, su, meşədən istifadə zəminində Ermənistana verilib. Bu ərazilərin adları, onların nə vaxt və hansı həcmdə verilməsi haqqında sənədlər artıq tarixçilərimiz tərəfindən yazılmış elmi tədqiqatlarda öz əksini tapıb. Nəticədə 1920-ci illərdə Zəngəzur qəzasından 4500 kv. km., Qazax qəzasında 4100 kv. km. Naxçıvan MSSR-dan 650 kv. km torpaq Ermənistana birləşdirilmişdi. Ermənistan tərkibində Qazaxın Soflu, Barxudarlı, Yuxarı Əskipara kəndləri, Naxçıvan MSSR Kərki kəndi Azərbaycanın anklavlarına çevrilmişdi ki, həmin anklavlarda 1990-1993-cü illərdə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdu. Bu gün bu məsələr iki dövlət arasında aparılan sərhədlərin demarkasiyası və demilitasiyası barədə danışıqlar mövzusudur. Onu da qeyd edim ki, Tarix və Etnologiya İnstitutunun Azərbaycanın sovet dövrü tarixi şöbəsi “Azərbaycan SSR-in Ermənistan SSR-lə sərhədləri (1920-1991-ci illər)” mövzusu üzrə tədqiqatları bu il başa çatdırır”.
İlqar Niftəliyev vurğulayıb ki, ölkə Prezidentinin xüsusilə qeyd etdiyi kimi, bütövlükdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin tarixi ilə bağlı sanballı elmi əsərlərə də böyük ehtiyac vardır. Bu istiqamətdə bu gün işlər aparılır. 2021-2022-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının tarixi adlı 3 cildlik kitabın 2 cildi nəşr olunub. Xronoloji cəhətdən 1 cild 1991-1993, 2 cild 1993-2003-cü illəri əhatə edir. Hal-hazırda 3 cild üzərində iş davam edir. Bu cild 2 kitabdan ibarət olacaq; birinci kitab 2003-2020, ikinci kitab 2020-ci ildən sonrakı dövr. Bu kitabların yazılmasında institutun və ölkəmizin tanınmış alimləri cəlb olunub. Kitabların elmi məsləhətçisi akademik İsa Həbibbəyli, layihə rəhbəri professor Kərim Şükürovdur. Bundan əlavə, 2021-2024-cü illərdə Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti ilə A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun birgə layihəsi olan üç kitab nəşr olunub. Bunlar “Heydər Əliyev-100”, “Vətən müharibəsi tarixi. Şəxsiyyət faktoru”, “Vətən müharibəsi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası. Şəxsiyyət faktoru” adlı fundamental kollektiv monoqrafiyalardır ki, Azərbaycan Respublikasının keçdiyi tarix yolu özündə əks etdirir.
Məruzəçi qeyd edib ki, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin çıxışı bu gün Azərbaycan tarixinin tədqiqi və təbliği qarşısında duran əsas hədəfləri dəqiq müəyyənləşdirir. Bu hədəflərin mərkəzində tarixi həqiqətin bərpası, milli yaddaşın gücləndirilməsi və dünya ictimaiyyətinə obyektiv məlumatların çatdırılması dayanır. Bu istiqamətdə atılacaq hər bir addım həm keçmişimizi daha aydın göstərir, həm də gələcəyimizi daha möhkəm edə bilər. Çünki tariximiz bizim milli kimliyimizin dayağı, dövlətçilik ənənəmizin sübutu və beynəlxalq müstəvidə iddialarımıza legitimlik verən əsas mənbədir. Bu səbəbdən tariximizin tədqiqi artıq sırf akademik məsələ deyil - bu bizim milli təhlükəsizlik məsələsidir.
Məruzə dinlənildikdən sonra mövzu ətrafında müzakirələr aparılıb.