TARİX İNSTİTUTU

Qərbi Azərbaycana Qayıdış tarixi həqiqət prizmasında

30.03.2023 11:36

Xəbər verdiyimiz kimi, ötən günlərdə “Xalq qəzeti” redaksiyasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun rəhbərliyi və bu elm ocağında yeni yaradılmış Qərbi Azərbaycan tarixi şöbəsinin əməkdaşları ilə Qərbi Azərbaycana Qayıdış ümummilli hərəkatının elmi-tarixi təminatı mövzusunda Dəyirmi masa keçirildi. Qəzetimizin sualları ətrafında aparılan aktual müzakirədə tarixçi alimlər indiki Ermənistan dövlətinin yerləşdiyi coğrafiyanın qədim zamanlardan bir əsr əvvələdək türk torpaqları olduğunu təkzibedilməz fakt və dəlillərlə sübuta yetirdilər.

“Xalq qəzeti”nin baş redakto­ru Əflatun Amaşov müzakirəni giriş sözü ilə açaraq bildirdi ki, milli tarixi­mizin dərindən və obyektiv öyrənil­məsi sahəsində ölkəmizdə baş elmi mərkəz olan İnstitutun aradığı ardıcıl və sistemli tədqiqatlar müstəqillik il­lərində redaksiyamızın önəm verdiyi mövzulardan olub. Yaranmış səmərəli əməkdaşlıq bu gün Qərbi Azərbaycan tarixinin əhatəli və dərindən araşdırılma­sı istiqamətində də uğurla davam edir.

Baş redaktor daha sonra qeyd etdi ki, Qərbi Azərbaycan İcmasının doğma yurda qayıdışına media dəstəyi qazan­dırmaqda redaksiya tarixçi alimlərimi­zin vətənpərvərlik mövqeyinə, mötəbər qənaətlərinə ciddi və mötəbər mənbə kimi istinad edir. Bu missiyanın gerçək­ləşməsinə layiqli töhfəni artırmaq üçün qəzet ilə institutun yaradıcılıq imkanla­rını yenidən nəzərdən keçirməyə, əlbir səyləri artırmağa ehtiyac duyulur.

Dəyirmi masanın materiallarını– söylənən elmi açıqlamaları, bildirilən dəyərli mülahizələri, qaldırılan aktual məsələləri qəzetimizin bu nömrəsin­dən başlayaraq, oxucularımıza çatdı­rırırıq.

AMEA Tarix İnstitutunun baş di­rektoru, professor Kərim Şükürov önəmli birgə fəaliyyətin yüksək sə­viyyədə davam etdirilməsi yollarının axtarışı ilə bağlı müzakirənin hər iki kollektiv, bütövlükdə, geniş oxucu kütləsi üçün faydalı olacağını söylə­di:

– Qərbi Azərbaycandan zorakı üsullarla qovulmuş soydaşlarımızın bir­ləşdiyi Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyə­tinin 35 ildən bəri doğma yurda qayıt­maq uğunda apardığı ictimai mübarizə Prezident İlham Əliyevin xeyir-duası ilə fəaliyyətə başlamış Qərbi Azərbaycana Qayıdış ümumxalq hərəkatına çevril­məklə tarixçi alimlərin də qarşısında yeni ciddi vəzifələr qoyub. Dövlət baş­çısının Qərbi Azərbaycana dinc və lə­yaqətli şəkildə qayıdışının elmi-taririxi təminatının yaradılması çağırışından sonra AMEA-da yaradılmış 3 xüsusi bölmədən biri də Tarix İnstitutunun Qər­bi Azərbaycan şöbəsidir. Qısa müddət­də yeni strukturun əməkdaşları Qərbi Azərbaycan tarixinin ayrı-ayrı dövrlər, önəmli mövzular üzrə öyrənilməsi ilə bağlı kompleks və mükəmməl araşdır­malara başlayıblar.

Təəssüf ki, sovet dövründə Qərbi Azərbaycanda mövcud olmuş sonuncu türk feodal dövləti – İrəvan xanlığı ilə bağlı işıq üzü görmüş kitablarda bəzi təhriflərə yol verilmişdir. Bunun səbəbi həmin dövrdə fəaliyyət göstərən alim­lərimizə olan təzyiqlər və mövcud olan sərt senzura idi. Bir faktı da diqqətə çatdırmaq istərdim ki, bu dövrdə tarixçi alimlərimizdən birinə Ermənistan ərazi­sində Azərbaycan mədəniyyəti tarixi ilə bağlı doktorluq dissertasiyası mövzusu təqdim olunsa da, bu istiqamətdə tə­dqiqatların aparılmasına icazə verilmə­mişdir. Bu səbəbdən həmin illərdə bu ərazilərin tarixi ilə bağlı əsaslı tədqiqat­lara rast gəlmək mümkün deyil. Yalnız 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bər­pasından sonra bu istiqamətdə tədqiqat işlərinə başlanılmışdır.

Xatırladım ki, tarixçi alimlərimiz istər sovet, istərsə də müstəqillik dövründə Azərbaycanın milli mənafeyini əsas tu­taraq onun qorunması üçün əllərindən gələni etmişlər. Ümumiyyətlə, Qərbi Azərbaycanla bağlı tarixi məsələlər son 30 il ərzində Tarix İnstitutunun diqqət mərkəzində olmuş, monoqrafiyalar və məqalələr yazılmış, fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru elmi dərəcələrini almaq üçün dissertasiyalar müdafiə olunmuş­dur. Tarix İnstitutunda Qərbi Azərbay­canla bağlı əsaslı tədqiqatlara Azərbay­can Respublikasının dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra başlanılmışdır. Məsələn, İrəvan xanlığı haqqında ge­niş məlumat ilk dəfə 1993-cü ildə nəşr edilmiş bir cildlik “Azərbaycan tarixi” ki­tabında öz əksini tapmışdır.

1998–2003-cü illərdə nəşr edilmiş 7 cildlik “Azərbaycan tarixi” kitabının 3, 4 və 5-ci cildlərində də bu barədə geniş məlumat təqdim olunmuşdur. Çoxcildlikdə Çuxur-Səəd bəylərbəyliyi, İrəvan xanlığı, XIX əsrdə bu ərazilərin işğalı, ermənilərin bura köçürülməsi və məskunlaşdırılması tarixi, İrəvan qu­berniyası, Qərbi Azərbaycan ərazilə­rinin – İrəvan şəhəri və Zəngəzurun qərb ərazilərinin ermənilərə güzəştə gedilməsi, erməni-daşnak respublika­sının yaradılması, İrəvan quberniyası və Zəngəzurda azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilən soyqırımı cinayətləri öz əksini tapmışdır. 1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR əra­zisindən deportasiya olunması, 1988–1991-ci illərdə baş verən hadisələr də ümumiləşmiş şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. 2007-ci ildən Tarix İnstitutun­da İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı araş­dırmalara başlanmışdır.

Prezident İlham Əliyevin Qərbi Azər­baycan İcması təmsilçiləri ilə görüşdə­ki çağırışlarını və tövsiyyələrini əsas götürərək, Qərbi Azərbaycan tarixinin mövzu və problemlərinin əhatəli surət­də öyrənilməsi, icmanın fəaliyyətinin elmi baxımdan yönləndirilməsi ilə bağlı qarşımızda duran vəzifənin məsuliyyəti və gərəkliyi kollektivimizi şərəfli bir mü­barizəyə səfərbər edib.

Qərbi Azərbaycan şöbəsinin mü­diri, professor Cəbi Bəhramov 9 nəfərlik kollektivin qarşısında duran ilkin hədəfin zəngin elmi qaynaq top­lamaqla Qərbi Azərbaycan tarixinin akademik nəşrini və bu ərazinin çox­saylı tarixi-coğrafi xəritələrdən ibarət atlasını yaratmaq olduğunu bildirdi:

– Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbay­can İcması ilə görüşdə tarixi yurd yer­lərinə qayıdışa nail olmaq üçün həmin torpaqlarda deportasiyaya, soyqırımına məruz qalmış soydaşlarımızın taleyi ilə bağlı son 2 əsrlik tarix üzrə tədqiqatla­rın aparılması və mükəmməl konsep­siya hazırlanması göstərişini vermişdi. Artıq belə bir konsepsiya hazırlanıb, bu strateji sənəd əsasında genişmiqyaslı tədbirlərə, fundamental tədqiqatların aparılmasına başlanılıb.

Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə aparılmış vətən müharibəsindəki şanlı qələbə nə­ticəsində 30 il ərzində pozulmuş ərazi bütövlüyümüz bərpa olundu, Azərbay­canın ağrılı problemlərindən olan Qa­rabağ məsələsi tarixin arxivinə atıldı. Hazırda Azərbaycanın növbəti problemi öz əzəli və əbədi torpaqları olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarından zaman-za­man vəhşiliklə çıxarılmış soyrdaşlarımı­zın öz məskənlərinə geri qaytarılması, vaxtilə bu torpaqlarda yaşamış əhalinin hüquqlarının bərpa olunmasıdır.

Avropada XVI əsrdə qəbul olun­muş və bütün xalqlara tətbiq olunan legitimlik prinsipi mövcuddur. Bu prin­sipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qə­dim zamanlardan müəyyən torpaqlarda məskunlaşmış yerli əhalinin ərazisini bölmək, işğal etmək, mənimsəmək yolverilməzdir. Azərbaycan xalqının hüquqları pozulub, ərazisi iki hissəyə bölünüb. Bundan əlavə, xalqımızın bir sıra torpaqlarına ona düşmən kəsilən bir xalq köçürülüb və soydaşlarımıza qarşı ən ağır cinayətlərdən olan soyqı­rımı törədilib. Xalqımızın pozulmuş hüquqlarının, tarixi ədalətin bərpası ol­duqca zəruri məsələlərdəndir.

Bu səbəbdən Prezident İlham Əliyev 2022-ci ilin 24 dekabr tarixində Qərbi Azərbaycan İcmasının inzibati bi­nasında həmin bölgədən olan bir qrup ziyalı ilə görüşündə Qərbi Azərbaycana qayıdışla bağlı fəaliyyətin bu torpaqla­rın tarixi üzərində qurulmasının gərək­liliyini bildirmişdir. Biz bu istiqamətdə işlərə artıq başlamışıq. Şöbəyə cəlb etdiyimiz mütəxəssislər müxtəlif dövrlər üzrə tədqiqatlar aparmış yüksəkixtisas­lı kadrlardır. Bundan əlavə, digər şö­bələrlə birbaşa əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstəririk. Aparılan tədqiqatların əsas istiqamətlərini ən qədim dövrdən bu­günədək Qərbi Azərbaycanın tarixinin araşdırılması, tarixi atlasın tərtib edil­məsi təşkil edir. Bu iki məsələnin həlli üçün dünyanın müxtəlif ölkələrində ay­rı-ayrı dillərdə yazılmış elmi ədəbiyyatın toplanması işləri həyata keçirilir.

Qərbi Azərbaycanın qədim türk tarixi ilə bağlı məlumatlarına Assur və Urartu mixi yazılarında da tez-tez rast gəldiyini söyləyən şöbənin aparıcı elmi işçisi, dosent Ziyad Əm­rahov isə dedi:

– Cənubi Qafqaz ərazilərinin Əhəməni və Sasani imperiyalarının tər­kibinə qatılması ilə bəhs olunan bölgə də çox geniş ərazili imperiyaların bir əyaləti olmuşdur. Sasani imperiyasının indiki İran coğrafiyası da daxil olmaqla Cənubi Qafqazdakı hegemonluğuna son qoyan Ərəb xilafəti 661-ci ildən eti­barən bölgəni öz təsir dairəsinə keçir­mişdir.