Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kökündə ermənilərin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisinə əsassız iddiaları durur. Bu iddia XIX əsrin əvvəllərindən etibarən – Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra ermənilərin (40 min nəfər Qacar İranından, 90 min nəfər Osmanlı imperiyasından) Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsindən sonra başlanmışdır.
XX əsrin əvvəllərindən etibarən Cənubi Qafqazda Azərbaycan xanlıqlarının torpaqları hesabına 9,8 min kv.km ərazidə 1920-ci ildə yaradılmış Ermənistan SSR-ə 1923-cü ildə yaradılmış DQMV-ni birləşdirmək siyasəti yürüdülmüşdür. Azərbaycan dövlətinə qarşı separatçılıq, türk-müsəlman xalqına qarşı deportasiya və soyqırımları ilə müşayiət olunan proseslər XX əsrin 80-ci illərinədək müxtəlif forma və yollarla şəkillərdə davam etmişdir.
80-ci illərin ortalarında M.S.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə erməni separatçılığı yenidən fəallaşdı. Erməni ideoloqları «dənizdən-dənizə böyük Ermənistan» uydurmasını yenidən ortaya atmaqla münaqişənin dərinləşməsinə zəmin yaratdılar.
SSRİ rəhbərliyinin xeyir-duası ilə milli ədavətin qızışdırılması başlandı. Müxtəlif yollarla DQMV-də ictimai vəziyyəti gərginləşdirdilər. Daxili separatizm başlandı və Azərbaycanın Yuxarı (Dağlıq) Qarabağ regionu Ermənistanın dövlət separatizmi meydanına çevrildi.
1987-ci ilin əvvəllərindən erməni millətçilərinin təhriki ilə Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda ermənilərin mitinq, nümayiş və küçə yürüşləri başladı. Bütün bunlar isə DQMV-nin siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında böhranlı vəziyyət yaratdı. SSRİ rəhbərliyinin antiazərbaycan siyasəti nəticəsində münaqişə ocağı daha da alovlandı.
1988-ci il iyun ayının 12-də DQMV Xalq Deputatları Soveti Muxtar Vilayətin Azərbaycan SSR tərkibindən Ermənistan SSR-ə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 15 iyunda isə Ermənistan SSR Ali Soveti tərəfindən DQMV-nin Ermənistan SSR tərkibinə daxil olması haqqında müraciət qəbul olundu.
Separatçı-terrorçu hərəkətlərin baş alıb getdiyi bu dövrdə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və Sovet hökuməti vəziyyəti real qiymətləndirmədi. «1988-1995-ci illərdə Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək tədbirləri haqqında» 1988-ci il 24 mart tarixli qərarı bilərəkdən məsələnin separatçılıq aktı olmasını ört-basdır etməyə yönəlmişdi. Belə bir dəstək erməni separatçılarını daha da ruhlandırdı və onların təcavüzkarlığını daha da artırdı. Moskva Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxartmaq istiqamətində daha bir addım atdı: SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti 1989-cu il yanvarın 12-də «Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi haqqında» qərar qəbul etdi. Məqsəd, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yaradılmış Xüsusi İdarə vasitəsi ilə Komitəsi Muxtar Vilayətin Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsini təmin etmək idi. Lakin bunu başa düşən Azərbaycan xalqının qətiyyətli mübarizəsi nəticəsində noyabrın 28-də Xüsusi İdarə Komitəsi ləğv edildi. Ancaq bunun əvəzində yeni bir qurum – Təşkilat Komitəsi yaradıldı. Ermənistan SSR bu vəziyyətdən istifadə edərək dekabrın 1-də Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında antikonstitusion qərar qəbul etdi. Bu Ermənistan SSR tərəfindən Azərbaycan SSR-in ərazi bütövlüyünə qarşı açıq hüquqi müdaxilə aktı idi. Moskva, gözlənildiyi kimi, bu kobud müdaxilə faktına da göz yumdu. Bununla vəziyyət daha da kəskinləşdi. Bu dəfə M.Qorbaçov başda olmaqla SSRİ rəhbərliyi Azərbaycana qarşı daha dəhşətli bir cinayətə əl atdı. Sovet dövləti öz vətəndaşları qarşısındakı konstitusiya öhdəliyini pozaraq ən müasir texnika və silahlarla silahlanmış iri qoşun kontingenti yeritməklə 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıda qanlı qırğın törətdi. Lakin 20 Yanvar qırğını Azərbaycan xalqının iradəsini qıra bilmədi, əksinə respublikanın istiqlaliyyəti və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəni daha da gücləndirdi. Heydər Əliyev 20 Yanvar qırğınının səhəri günü Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyinə gəlib Sovet rəhbərliyinin cinayət əməllərini qətiyyətlə ifşa etdi.
1991-ci ilin sonlarında Ermənistan Respublikası Azərbaycan Respublikasına qarşı açıq və ədalətsiz müharibəyə başladı. Ermənistan hərbi qüvvələri Azərbaycan sərhədlərini pozub Qarabağa daxil oldular. Onlar Dağlıq Qarabağın erməni separatçı-terrorçuları ilə birləşərək, bir sıra şəhər və kəndləri işğal etdilər. Ermənistan silahlı qüvvələri irimiqyaslı hərbi əməliyyatları genişləndirdi.
1992-ci il fevralın 26-da Ermənistan qoşunları Rusiyanın 366-cı qvardiya motoatıcı alayının köməyi ilə Azərbaycan Respublikasının Xocalı şəhərini yerlə yeksan etdi, Xocalı soyqırımını törətdi.
1991-1993-cü illərdə Ermənistan hərbi qüvvələri Azərbaycan Respublikasının Yuxarı (Dağlıq) Qarabağ bölgəsini, habelə Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını işğal etdi.
Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələri Azərbaycan Respublikasının 20 % – dən artıq ərazisini – aşağıdakı rayon və şəhərləri işğal etmişdir:
Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunda işğal edilmiş rayon və şəhərlər:
Əskəran - 19.10.1991
Hadrut - 19.11.1991
Xankəndi - 26.12.1991
Xocalı - 26.02.1992
Şuşa-Pənahabad - 08.05.1992
Xocavənd- 02.10.1992
Ağdərə - 07.07.1993
Azərbaycan Respublikasının Qarabağ regionunda işğal edilmiş digər rayonlar:
Laçın – 18.05.1992
Kəlbəcər – 02.04.1993
Ağdam – 23.07.1993
Füzuli – 23.08.1993
Cəbrayıl – 23.08.1993
Qubadlı – 31.08.1993
Zəngilan – 29.10.1993
Ermənistanın təcavüzü nəticəsində 25 mindən artıq Azərbaycan vətəndaşı həlak olmuşdur. Bunların içərisində çoxlu sayda qadınlar, uşaqlar, qocalar vardır. Bir milyondan artıq insan qaçqın və məcburi köçkünə çevrilmişdir. Azərbaycan mədəniyyətinin nadir inciləri məhv edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının 1988-1994-cü illərdə işğal еdilmiş əraziləri:
Cəmi: 13,110 kv.km. - 20 %.
Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionu (Хankəndi, Şuşa, Хоcalı, Əskəran, Ağdərə, Хоcavənd, Hadrut) 1988-1993-cü illərdə işğal edilmişdir (ümumi sahəsi - 4,4 min kv.km.).
Xankəndi 1991-ci il dekabrın 26-da işğal edilmişdir (sahəsi-926 kv.km, əhalisi-57000 nəfərdir).
Xocalı 1992-ci il fevralın 26-da işğal edilmişdir (sahəsi-970 kv.km, əhalisi-1300 nəfərdir).
Şuşa 1992-ci il mayın 8-də işğal edilmişdir (sahəsi-289 kv.km, əhalisi-28000 nəfərdir).
Laçın 1992-ci il mayın 18-də işğal edilmişdir (sahəsi-1875 kv.km, əhalisi-28000 nəfərdir).
Xocavənd 1992-ci il oktyabr ın 2-də işğal edilmişdir (sahəsi-1458 kv.km, əhalisi-11000 nəfərdir).
Kəlbəcər 1993-cü il aprelin 3-4-də işğal edilmişdir (sahəsi-1936 kv.km, əhalisi-62000 nəfərdir).
Ağdərə 1993-cü il iyulun 7-də işğal edilmişdir (sahəsi-1700 kv.km, əhalisi-47000 nəfərdir).
Ağdam 1993-cü il iyulun 23-də işğal edilmişdir (sahəsi-1094 kv.km, əhalisi-161000 nəfərdir).
Cəbrayıl 1993-cü il avqustun 23-də işğal edilmişdir (sahəsi-1050 kv.km, əhalisi-57000 nəfərdir).
Füzuli 1993-cü il avqustun 23-də işğal edilmişdir (sahəsi-1112 kv.km, əhalisi-110000 nəfərdir).
Qubadlı 1993-cü il avqustun 31-də işğal edilmişdir (sahəsi-826 kv.km, əhalisi-38000 nəfərdir).
Zəngilan 1993-cü il oktyabrın 29-da işğal edilmişdir (sahəsi-707 kv.km, əhalisi-42000 nəfərdir).
Biz, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.H.Əliyev, Ermənistan Respublikasının baş naziri N.V.Paşinyan və Rusiya Federasiyasının Prezidenti V.V.Putin aşağıdakıları bəyan edirik:
1. 10 noyabr 2020-ci il tarixində Moskva vaxtı ilə saat 00.00-dan etibarən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında atəşin və bütün hərbi əməliyyatların tam dayandırılması elan olunur. Bundan sonra Tərəflər adlandırılacaq Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası tutduqları mövqelərdə qalacaqlar.
2. 20 noyabr 2020-ci il tarixinədək Ağdam rayonu Azərbaycan Respublikasına qaytarılır.
3. Dağlıq Qarabağda təmas xətti və Laçın dəhlizi boyu Rusiya Federasiyasının 1960 sayda odlu silahlı hərbi qulluqçusundan, 90 hərbi zirehli texnika, 380 ədəd avtomobil və xüsusi texnikadan ibarət sülhməramlı kontingenti yerləşdirilir.
4. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingenti erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması ilə paralel şəkildə yerləşdirilir. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingentinin qalma müddəti 5 ildir və müddətin bitməsinə 6 ay qalmış hazırkı müddəanın tətbiqinə xitam verilməsi niyyətini Tərəflərdən hər hansı biri bəyan etməzsə, avtomatik olaraq növbəti 5 illik müddətlərə uzadılır.
5. Münaqişə tərəflərinin razılaşmalara əməl etməsinə nəzarətin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə atəşkəsə nəzarət üzrə sülhməramlı mərkəz yaradılır.
6. Ermənistan Respublikası 15 noyabr (25 noyabra kimi) 2020-ci il tarixinədək Azərbaycan Respublikasına Kəlbəcər rayonunu, 1 dekabr 2020-ci il tarixinədək isə Laçın rayonunu qaytarır. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək və bununla belə Şuşa şəhərinə toxunmayacaq Laçın dəhlizi (5 km. enliyində) Rusiya sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altında qalır.
Tərəflərin razılığı əsasında növbəti üç il ərzində Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edən Laçın dəhlizi üzrə yeni hərəkət marşrutunun inşası planı müəyyən ediləcək və bununla da həmin marşrutun mühafizəsi üçün Rusiya sülhməramlı kontingentinin gələcək yerdəyişməsi nəzərdə tutulur.
Azərbaycan Respublikası Laçın dəhlizi üzrə hər iki istiqamətdə vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hərəkətinə təhlükəsizlik zəmanəti verir.
7. Daxili məcburi köçkünlər və qaçqınlar Dağlıq Qarabağın ərazisinə və ətraf rayonlara BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının Ofisinin nəzarəti altında geri qayıdır.
8. Hərbi əsirlər, girovlar və digər saxlanılan şəxslərin, habelə cəsədlərin mübadiləsi həyata keçirilir.
9. Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir. Ermənistan Respublikası vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Nəqliyyat əlaqəsi üzrə nəzarəti Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin Sərhəd Xidmətinin orqanları həyata keçirir.
Tərəflərin razılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcəkdir.
10 noyabr 2020-ci il.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Ermənistan Respublikasının baş naziri
Rusiya Federasiyasının Prezidenti