14 illik müqavimətdən sonra Əmir Teymur ordusunun
Əlincə qalasını ələ keçirməsi
Tarix boyu Naxçıvanın Culfa ərazisində Əlincə çayın sağ sahilində əzəmətlə ucalan Əlincə qala “kiçik meydanı” xatırladırdı. Onun adı “Alancik” sözündən olub onun tərkibindəki “Alan” hissəsi qədim türk dilində “düzənlik”, “meydan” mənasını verir. Əlincəqala orta əsr qaynaqlarında xatırlanır. İspaniya səfiri Ryu Qonzales Klavixo qalanı təsvir edərək yazır: “Əlincəqala yüksək və sıldırım bir dağ üzərində yerləşən divar və bürclərlə əhatə olunmuşdur. Divarların daxilində, dağ yamaclarının aşağı hissəsində üzümlüklər, bağlar, tarlalar, otlaqlar, bulaqlar və hovuzlar vardır. Qəsr və ya qalaça dağın başında yerləşmişdir”. Qalanın əzəmətli hasarı dağın ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun “kiçik bir şəhərciyi” xatırladan zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qalaya dağın üç tərəfindən piyada yolu var və həmin yollar üzərində müdafiə məqsədilə qarovulxanalar və əzəmətli bürclər tikilmişdi. Əlincəqala geniş sahədən ibarət olmuşdur. Onun “Şaxtaxtı” adlanan sahəsində 600 süvarini yerləşdirmək mümkün idi. Qalada 7-dək su hovuzu qazılmış və onları yağış suyu ilə doldurmaq üçün qayada xüsusi şırımlar açılmışdı. Vaxtilə qalanın daxilində silah hazırlayan karxanalar, ilxı və mal-qara üçün tövlələr və s. olmuşdur. Qala bəndinin möhkəmliyi və dağın özünün sıldırım olması onu alınmaz müdafiə istehkamına çevirmişdi. Qalada Atabəy-Eldənizlərin, sonralar isə Cəlairi sultanının xəzinəsi saxlanılırdı.
XIV əsrin sonunda Naxçıvan Qızıl Orda xanı Toxtamışın və Əmir Teymurun yürüşlərinin ağır təsirinə məruz qalmışdı. 1386-cı ildə Naxçıvanın əhalisi Şeyx Həsənin başçılığı altında Teymurun qoşunlarına ciddi müqavimət göstərsə də, bir müddət sonra o, ələ keçirilərək Teymurun hüzuruna gətirildi. Əlincə qalası həmin ilin payızında Teymurun qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı.
1387-1390-cı illərdə Əlincəqalanın Əmir Teymur qoşunları tərəfindən mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəsinə qala rəisi Xacə Cövhər rəhbərlik etmişdi. O, özünün qəhrəmanlığı, şücaəti, xeyirxahlığı, səxavəti ilə seçilmiş və qala əhalisi arasında bö-yük hörmət qazanmışdı. Teymur qoşunlarının Əlincəqalanı mühasirəyə aldığı ilk vaxtlarda qala Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuşdu.
1388-1389-cu illərin qışında Teymur qoşunları ilə qala müdafiəçiləri arasında baş verən döyüşdə düşmən qalanın aşağı səngərlərini ələ keçirsə də, qala müdafiəçiləri Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qalanın yuxarı hissəsinə çəkilərək müdafiəni davam etdirmişlər. Ancaq bu zaman qalada su ehtiyatı qurtardığı üçün Əmir Teymurla danışığa başlamağa məcbur olmuşlar. Əmir Teymur qalanın təslim olacağını yəqin edib qoşunu qalanın ətəklərinə endirdi. Lakin müdafiəçilər qaladan çıxmamış güclü yağış yağdı və qalanın bütün quyuları və anbarları su ilə doldu və beləliklə, bol su ehtiyatı yarandığını görən Xacə Cövhər qalanın təslim edilməsi fikrindən əl çəkmiş və müdafiəni davam etdirməyə başlamışdı. Teymur qalanın mühasirəsini daha da gücləndirib Naxçıvana çəkildi.
1390-cı ilin noyabrında Xacə Cövhərin taun xəstəliyindən vəfat etdikdən sonra Əlincəqalanın rəisi (kutvalı) Əmir Altun olmuş və qalanın Teymur qoşunlarından müdafiəsinə rəhbərlik etmişdir. Əmir Altun Xacə Cövhərin ən yaxın silahdaşlarından biri kimi onun tapşırığı ilə bir sıra yürüşlərə rəhbərlik etmişdir. Əməliyyatlara uğurla rəhbərlik edən Əmir Altun cəsarət və qəhrəmanlığı ilə qorxmaz sərkərdə kimi qala müdafiəçiləri arasında böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır. Əmir Altun Əlincəqalanın rəisi olarkən qalada, təxminən, 300 nəfər döyüşçü var idi. Sultan Əhməd Cəlairi mühasirədən əvvəl oğlu Sultan Məlik Tahir başda olmaqla ailəsini, yaxın adamlarını, o cümlədən bir neçə əmirini Əlincəqalada yerləşdirmişdi.
Teymur qoşunlarının qala üzərinə vaxtaşırı hücumları Əmir Altunun rəhbərliyi ilə dəf edilmişdi. Əlincəqalanın strateji-coğrafi mövqeyinə, gizli yollarına bələd olan, hərbi işdən yaxşı baş çıxaran Əmir Altun dəfələrlə qalanın müdafiəsi üçün ölüm-dirim savaşına qalxmışdı. 1392-ci ildə Əmir Teymurun Azərbaycana “beşillik yürüşü” zamanı Teymur Xacə Ağbuğanı Əlincə qalasının mühasirəsi ilə məşğul olan Məhəmməd Dərviş Bərlasın köməyinə göndərdi. 40 minlik Teymur ordusu qalaya hücum etdi. Bu zaman, təsadüfən qala müdafiəçilərindən bir dəstə Əmir Altunun başçılığı ilə qaladan çıxmışdı. Onlar geri döndükdə vəziyyətin dəyişdiyini, qala qapılarının düşmən tərəfindən tutulduğunu görüb Teymurun qoşununa hücuma keçdilər. Düzgün mövqe tutan Altun düşmənə böyük tələfat verdi, 4 tümən əmirindən ikisini öldürdü və öz dəstəsi ilə qalaya daxil ola bildi. Bu hadisədən sonra Teymur başçılığı ilə Əlincəyə hücum edilsə də, onun mətin müdafiəçilərinin iradəsi sarsılmır. İbn Ərəbşahın yazdığına görə, qalanın gizli yollarına yaxşı bələd olan Əmir Altunun və qala müdafiəçilərinin şücaəti və cəsarəti Teymuru vahiməyə salmış və ona qalanı zəbt etmək qüdrətinə qadir olmadığı fikrini aşılamışdı. Bunu bilən Teymur qalanın mühasirəsini müəyyən dəstələrə tapşırıb geri dönür.
İbn Ərəbşahın məlumatına görə Sultan Tahirlə Əlincə qalasının müdafiəsinə təyin olunmuş Əmir Altun arasında ciddi çəkişmə baş verir. Əmir Altunun nüfuzunun getdikcə artmasını Sultan Tahir qısqanclıqla qarşılayırdı. Əmir Altunun qaladan çıxıb ərzaq dalınca getməsindən istifadə edən Tahir onun qardaşını öldürtdürür, özünü isə qalaya buraxmır. Bu səbəbdən də Əmir Altun Mərənd şəhərinə getməyə məcbur olmuşdur. Ancaq Mərənd hakimi Əmir Teymura xoş gəlsin deyə, onu həbs etdirmiş və qətlə yetirmişdir. Lakin, Əmir Teymur qəhrəmanlıqda ad-san qazanmış Altun kimi sərkərdəni məhv etdiyi üçün Mərənd hakimini öldürür və əmlakını müsadirə etdirir. Bu hadisələr qalanın müdafiəçilərinə ciddi təsir edir və onların bir qismi Sultan Tahirdən üz döndərərək qalanı tərk edirlər. Nəticədə, qalanın müdafiə qabiliyyəti zəifləyir. Əlincə qalasının rəisi Seydi Əhməd Oğulşahi olur.
1397-1398-ci illərdə Miranşahın Azərbaycanda müxtəlif bəhanələrlə xalq kütlələrinin və yerli feodalların mal-dövlətini və əmlakını qarət etməsi yadellilərə qarşı mübarizəni daha da şiddətləndirir. Miranşahın Şəki vilayətinə qoşun göndərib həmin əraziləri qarət etdirməsi Şəki hakimi Sidi Əlinin öz qoşunu ilə Əlincə qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəlməsinə səbəb olur. Əlincənin mühasirəsinə rəhbərlik edən Sultan Səncər gürcü və Şəki qoşunlarının hücum xəbərini eşidərək qalanın mühasirəsindən əl çəkərək Təbrizə çəkilir. Müttəfiq dəstələr qalanın mühasirəsini ləğv edərək Sultan Tahiri azad etmişdilər. Qalanın müdafiəsi Sidi Əli Orlat və Hacı Salehə tapşırılır. Bu zaman Miranşahın oğlu Əbu Bəkr dörd əmirlə Əlincənin üzərinə göndərilir. Baş verən döyüşdə Əbu Bəkrin ordusu məğlub edilsə də, Seydi Əli öldürülür.
1399-cu ildə özünün “yeddiillik yürüşü”nə çıxan Əmir Tеymur uzun illər ərzində Əlincə qalasının ələ keçirilməməsindən narahat idi. O, Sidi Əli Orlat və müttəfiqlərinə qarşı mübarizədə cəsarətsizlik göstərmiş əmirləri cəzalandırır. 1400-cü ildə Sultan Tahirə sığınacaq verdiyinə və onu qaytarmaqdan imtina etdiyinə görə Tiflis ələ keçirilmiş, uğurlu Sivas, Dəməşq səfərindən sonra Teymur ordusu yenidən Əlincəyə yürüş etmişdi. Qalanın mühasirəsi Şеyх Məhəmməd Dаruğа və Firuzşаha həvalə edilmişdi. Həmin vaxt qаlаda аz аdаm qаlmışdı. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, qalanın rəisi Sеydi Əhməd Оğulşаhi son ana qədər müqavimət göstərsə də, 1401-ci ildə qаlа tutulur və Sеydi Əhməd Оğulşаhi əsir götürülərək Bağdada – Əmir Tеymurun hüzurunа göndərilir və orada еdаm еdilir.
Əmir Teymur Naxçıvana gəlib Əlincə qalasının başına qalxaraq onu seyr etmiş və qalanın əzəməti onu heyrətə salmışdı.
XIV əsrin sonu XV əsrin əvvəllərində Əlincə qalası böyük hərbi və müdafiə əhəmiyyəti kəsb etməklə, Teymura qarşı mübarizədə mühüm mövqe tuturdu. Onun məğlubedilməzliyi yadellilərə qarşı mübarizədə qələbə rəmzi idi. Əlincəqalanın alınmaz istehkama çevrilib uzun müddət Teymura qarşı müqavimət göstərməsi onun Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixindəki mövqeyinin parlaq səhifəsidir.
Mənbələr və ədəbiyyat.
Tofiq Nəcəfli
“Azərbaycanın orta əsrlər tarixi”
şöbəsinin müdiri, t.e.d., dos.